​In de afgelopen weken is de politiek druk geweest met de financiering van het benodigde geld voor extra spullen voor ons leger en dat van Oekraïne. Eigenlijk is het vinden van dat geld het minste probleem. Ook bij Corona en bij de bankencrisis bleek er in mum van tijd heel veel geld beschikbaar te zijn. Een veel grotere uitdaging ligt naar mijn mening in de besteding van het geld. Wat zijn de juiste producten die gemaakt moeten worden? Tanks of liever drones of moeten we juist investeren in onze technologische flexibiliteit zodat we in staat zijn om razendsnel onze productie aan te passen? Welke standaarden gaan we daarbij volgen? 
Hoe zorgen we ervoor dat bedrijven bereid zijn de noodzakelijke voorbereidingen en investeringen te doen? Moet de overheid zelf een belang nemen in essentiële bedrijven, of zijn langjarige gegarandeerde opdrachten het juiste middel?

Een andere grote uitdaging die ik zie is het beperken van de onbedoelde neveneffecten van die nieuwe defensie-uitgaven. Nederland wil extra materieel produceren maar daar zijn mensen voor nodig. Momenteel hebben we een erg lage werkloosheid. Bedrijven die de defensieproducten moeten gaan maken zullen dus aantrekkelijke arbeidsvoorwaarden moeten bieden om voldoende mensen te vinden. De huidige werkgevers willen hun arbeidskrachten behouden en zullen ook hogere lonen gaan bieden. De hogere loonkosten zullen worden doorberekend in de consumentenprijzen. Ergo: inflatie; verminderde effectieve koopkracht - met name voor degenen die weinig kunnen sparen; toenemende ongelijkheid en onvrede; etc. 

Steeds vaker wordt de laatste tijd het woord 'oorlogseconomie' gebruikt. Hoe is Europa in staat om op korte termijn het materieel te produceren dat nodig is om Oekraïne te steunen en om een afdoende afschrikking op te bouwen voor de eigen veiligheid? Een van de aspecten daarbij is de impact op de economie. Dat roept veel vragen op, zoals: Hoeveel geld is daar wel niet voor nodig? Waar halen we dat vandaan? Moeten we dat lenen of zijn er andere mogelijkheden? Maar ook: wat is het effect als Europese bedrijven en burgers geld gaan verdienen aan producten die ze zelf niet kunnen kopen? Oftewel: er wordt geld verdiend zonder dat daar extra consumptie tegenover staat. Spoiler: Inflatie gevaar!

Afgelopen zondag (26 januari 2025) was Sandra Phlippen, hoofdeconoom bij ABN AMRO, te gast bij Buitenhof (Wat betekenen Trumps plannen voor de economie? | Sandra Phlippen | Buitenhof). Ze werd door Twan Huys gevraagd naar de economische consequenties van de door Trump aangekondigde verhoging van de importheffingen. Trump wil hiermee iets doen tegen het grote handelstekort van de VS. In zijn ogen exporteert het buitenland teveel naar de VS. Je kunt natuurlijk ook zeggen dat de VS teveel importeert, maar Trump wijst nu eenmaal graag met een beschuldigende vinger naar andere landen. Trump ziet het handelstekort als een belediging door het buitenland. 

Naar aanleiding van mijn vorige post (zie: www.chielharmsen.nl/home/trudeau-vs-freeland) kreeg ik de vraag: Wat zijn volgens jou de grenzen aan hoogte en duur (van die hoogte) van de staatsschuld?

Naar aanleiding van het bericht op nos.nl: Canadese minister van Financiën weg na ruzie met Trudeau over Trumps tarieven.

​De Canadese premier, Trudeau, en zijn minister van Financiën, Chrystia Freeland, zijn met ruzie uit elkaar gegaan. Ze verschilden te veel van mening over de manier waarop de door Trump aangekondigde heffingen moeten worden opgevangen. Met kennis van de financieringssaldi (zie Duits exportoverschot zorgt voor Franse staatsschulden) kunnen we de situatie in Canada duiden en een beoordelen wie er (meer) gelijk heeft: Trudeau of Freeland?

In mijn vorige post (zie Nieuwe spelregels nodig voor de Euro) heb ik betoogd dat de grote verschillen in de staatsschulden van de EU-landen in belangrijke mate veroorzaakt worden door de scheve handelsverhoudingen binnen Europa. Duitsland en Nederland zijn grote exportlanden. Frankrijk en Italië importeren juist veel meer dan ze exporteren. In feite betalen Franse en Italiaanse afnemers mee aan de welvaart in Duitsland en Nederland en om hun eigen welvaart op peil te houden moeten de Franse en Italiaanse overheden beduidend meer uitgeven dan ze binnen krijgen, met oplopende staatsschulden tot gevolg. Ook heb ik erop gewezen dat Duitsland zijn grote exportoverschot te danken heeft aan decennialange loonmatiging, waardoor Duitse producten kunstmatig goedkoop werden gehouden. 

Er bestaat dus een samenhang tussen de handelsverhoudingen tussen de landen van Europa en de hoogte van de overheidstekorten van die landen. Hoe dat zit probeer ik in deze bijdrage uit te leggen.

Al een tijd probeer ik anderen ervan te overtuigen dat we af moeten van de benauwende regels van het Stabiliteits- en Groeipact (SGP) van de EU. Met name de regels over het maximale financieringstekort van de overheid (3% t.o.v. het BBP) en de maximale staatsschuld (60% t.o.v. het BBP). Noodzakelijke investeringen in de samenleving worden door politici tegengehouden omdat we dan de EU-regels dreigen te overtreden. 
Dit geeft mij het gevoel dat we collectief op onze handen zitten, terwijl er zoveel werk aan de winkel is.Het volledig afschaffen zal voorlopig nog een brug te ver zijn. Maar we zouden de normen wel kunnen versoepelen.

De hierboven genoemde begrotingsregels zijn misschien wel de bekendste EU-regels op het gebied van macro-economische ontwikkelingen. Maar er zijn er meer. Zo zijn er ook regels die een beperking opleggen aan de hoogte van het export- (6% t.o.v. het BBP) en het importoverschot (4% t.o.v. het BBP). Deze regels zijn er omdat een muntunie erbij gebaat is dat de interne handelsverhoudingen tot op grote hoogte met elkaar in evenwicht zijn.  Deze handelsverhoudingen zijn belangrijk om te begrijpen waarom sommige landen veel minder probleem hebben om hun begroting aan de 3- en 60%-regels te laten voldoen dan andere landen. 

Er zullen echter ook afspraken gemaakt moeten worden over de loonontwikkeling. 

Op zaterdag 23 november 2024 verscheen een artikel in het FD waarin een verkeerd beeld geschetst wordt van waarom Europa achterblijft bij Amerika als het gaat om innovaties (zie: Hoe activeer je €10.000 mrd aan slapend Europees geld?). In dat artikel stellen de auteurs dat particulieren in de VS ten opzichte van Europeanen veel meer geneigd zijn hun spaargeld (geld dat ze niet benutten voor consumptie) te beleggen dan op een spaarrekening te storten.
Hoewel ze het er niet expliciet bij zeggen, ga ik ervan uit dat ze bedoelen dat Amerikanen meer in aandelen beleggen (al dan niet via een beleggingsfonds). De consequentie hiervan is volgens de schrijvers dat Europese bedrijven relatief minder financiële middelen kunnen aanboren voor het doen van investeringen in de hoognodige innovaties. "Dat geld komt niet ten goede aan de Europese economie die concurrerender moet worden."

Deze redenatie lijkt te suggereren dat bedrijven voor hun investeringen afhankelijk zijn van geld dat particulieren hebben belegd in aandelen. 

Maar dat klopt niet! Lees even verder, zodat ik kan uitleggen waarom hun redenatie niet juist is en hoe we de Europese innovaties wel kunnen stimuleren.

Eind juni hield econoom professor Heiner Flassbeck een lezing over de staat van de Europese economie. De opname ervan is terug te zien via zijn website: https://www.relevante-oekonomik.com/, of hier: https://vimeo.com/969690283/929badf6f9?share=copyEuropa wohin? (Copy) rechtstreeks in Vimeo.
​
Op Flassbeck's engelstalige site (https://www.flassbeck-economics.com/who-we-are) staat een korte bio van hem. Te lezen is dat hij op verschillende plekken wetenschappelijk werk heeft gedaan, belangrijke beleidsfuncties heeft uitgeoefend en ook staatssecretaris is geweest onder Oskar Lafontaine, minister van financiën in de regering van Gerhard Schröder).

Flassbeck's verhaal wijkt nogal af van dat van doorsnee economen. Hieronder ligt ik de belangrijkste punten eruit. Ik hanteer daarbij overigens niet de volgorde van Flassbeck's lezing.

De oorlog in Oekraïne lijkt een nieuwe fase ingegaan te zijn. Eerst zagen we het gestuntel waarmee Rusland weliswaar niet alle oorlogsdoelen behaalde maar toch grote delen van Oekraïne innam. Later wist Oekraïne dit weer deels terug te veroveren. Maar nu lijkt het erop dat de Oekraïense  troepen worden teruggedrongen.  Al die tijd heeft Zelensky het Westen gesmeekt om leveringen van wapens en munitie. Niet alleen kwamen die pas langzaam op gang, ook liepen ze voortdurend achter de feiten aan. Inmiddels zijn veel Westerse operationele voorraden danig geslonken.
Veel voortvarender waren Westerse politici met het afkondigen van sanctiepaketten tegen Rusland. Dat deze slechts een beperkte invloed hebben wordt inmiddels voor meer betrokkenen duidelijk. Gehoopt werd dat Rusland door de sancties op de knieën gedwongen kon worden. Door geen gas meer uit Rusland te kopen zou een belangrijke inkomstenbron voor Rusland opdrogen. Poetin zou zodoende geen geld meer hebben om de soldaten te betalen, meende men.

Waarom heeft dit niet het gewenste effect gehad?

Ik luister geregeld naar de podcast Boekenstijn en De Wijk. De heren hebben een nuchtere kijk op de geopolitiek . Duidelijke voorstanders van Realpolitik (Realpolitik - Wikipedia). Hun economische opvattingen missen echter een dergelijke realistische insteek. Boekenstijn toont zich nogal eens gevoelig voor verouderde opvattingen. Hij is zeer beducht voor het "aanzetten van de gelddrukpers". Hyperinflatie zoals in Weimar Duitsland ligt volgens hem dan op de loer. De Wijk mag hem op geopolitiek en militair terrein nog wel eens corrigeren, maar op economisch vlak lijken de heren zeer eensgezind.

De podcastuitzending van maandag 5 februari was daar weer een voorbeeld van. Boekenstijn brengt ter sprake dat Rusland van plan is de oorlogsuitgaven met 26% te laten groeien. Hij zegt daarbij dat Rusland dit wil financieren met een geplande stijging van de inkomsten uit verkoop van olie en gas aan het buitenland. Mocht dit laatste niet lukken, zegt Boekenstijn, dan zal de Russische staatsschuld oplopen wat op middellange termijn tot inflatie en dus verzwakking van de economie leidt. De redenering daarbij is dat er meer geld om omloop komt en dat daardoor de prijzen zullen stijgen. Zou Boekenstijn daarentegen een realistische bril opzetten dan zou hij zien dat prijzen niet zozeer beïnvloed worden door de geldhoeveelheid maar afhankelijk zijn van de beschikbaarheid van de middelen waaraan het geld wordt uitgegeven. De oorsprong van de toegenomen geldhoeveelheid - vergroting van de staatsschuld of export inkomsten van olie en gas - maakt hierbij geen verschil. Waarom zou immers het ene wel tot inflatie leiden en het andere niet?

Veel mensen vinden het best wel lastig om te begrijpen hoe de economie werkt. Ze zitten met vragen als: Waar komt geld vandaan? Waardoor ontstaat inflatie? Wat is dat rente-gedoe van de ECB? En nog veel meer. Een uitleg over de economie kan al gauw overweldigend worden, waardoor lezers of toehoorders het verhaal niet meer kunnen volgen. Daarom is het nodig om minder relevante details weg te laten zodat de rode draad duidelijk blijft. Je uitleg versimpelen kan dus nodig zijn. Dat is iets anders dan het geven van een andere voorstelling van zaken. Helaas is dat wat De Nederlandse Bank (DNB) doet in een onlangs gehouden college over de rol van banken in onze maatschappij. 

Het college werd gegeven door DNB Directeur Toezicht en voormalig hoogleraar aan de Universiteit van Maastricht  Steven Maijoor. Hij beweert dat banken leningen verstrekken met geld dat eerst door spaarders is ingelegd. Vervolgens wijst erop dat dat banken korte termijn spaartegoeden op lange termijn hebben uitgeleend en dat daar risico's mee gemoeid zijn. Vaak gaat daar goed, zegt hij, maar soms niet. In de grote financiële crisis van 2007/8 ging het mis. Spaarders vroegen tegoeden op en banken konden die niet op tijd uitbetalen, omdat die nog aan anderen waren uitgeleend.

Dit is niet alleen een simplistische weergave - het is gewoon fout.

Dit zijn twee artikelen die onlangs in de Volkskrant stonden en ook weer voorbeelden van verouderde opvattingen over staatsschuld:

• "Na twintig jaar steggelen zijn de EU-landen het eens over soepeler begrotingsregels" 
  https://www.volkskrant.nl/a-b300ef7b
• "Zou ook Nederland een schuldenrem in de Grondwet moeten hebben?" 
  ​https://www.volkskrant.nl/a-be49045d

Wil ik juist laten zien wat de positieve kant is van staatschuld. Eigenlijk zouden we dat woord tussen aanhalingstekens moeten plaatsen.

Met dit plaatje is duidelijk te zien dat het rentebeleid van de ECB niet gewerkt heeft.

In een eerdere bijdrage heb ik het al eens gehad over de schulden- en rentelasten van de ontwikkelende landen. Afgelopen donderdag, 14 december, publiceerde het FD ook een artikel over de moeilijke situatie waarin deze landen zich bevinden. Ze zijn sterk afhankelijk van leningen door het rijkere deel van de wereld. In het artikel wordt geconstateerd dat de animo om geld te lenen aan het globale zuiden afneemt en dat de lasten voor deze landen alleen maar zullen stijgen en uitmonden in een negatieve spiraal.

"Geldschieters trekken zich terug uit armste landen, schuldencrisis dreigt"
https://fd.nl/economie/1499518/geldschieters-trekken-zich-terug-uit-armste-landen-schuldencrisis-dreigt?utm_medium=social&utm_source=app&utm_campaign=earned&utm_content=20231214&utm_term=app-android&gift=glyhd (gratis te lezen)

De schrijver (Marijn Jongsma) concludeert min of meer dat schuldsanering nodig is. Tegelijk wijst hij erop dat dat zeer moeilijk is door de vele belangen die ermee gemoeid zijn.

In welke richting moet een oplossing gezocht worden?

Gistermiddag was verslaggeefster Kysia Hekster op de radio met reacties uit Kiev over de zojuist afgeronde EU-top waar toegezegd is dat de toetredingsonderhandelingen met Oekraïne kunnen starten. Op de top is nog geen besluit gevallen over de definitieve toezegging van een nieuwe pot geld van 50 Miljard. Hekster legt uit dat dit geld bedoeld is om het Oekraïense overheidsapparaat ondanks de oorlog zoveel mogelijk te laten doordraaien, zodat de Oekraïense regering haar budgetten voornamelijk kan besteden aan de oorlog zelf.  Ook de bestaande financiële hulp van EU wordt hiervoor gebruikt. De kans is dus aanwezig dat de geldstroom vanuit EU stopt.

​Deze boodschap zal bij veel luisteraars een soort van herkenning opleveren, want we hebben allemaal wel eens op school geleerd dat het aanzetten van de geldpers verderfelijk is en dit dat in de Weimar Republiek geleid heeft tot hyperinflatie en de opkomst van Hitler. Hekster jaagt ons de stuipen op het lijf.  

Maar ze heeft het mis.

De Euro is eind jaren 90 ingevoerd. Dat was in een tijd waarin beleidsmakers een sterk vertrouwen hadden in werking van de markt. Er werden strikte regels van kracht voor de maximale hoogte van de staatsschuld van deelnemende landen en voor de financiering daarvan waren deze aangewezen op de kapitaalmarkt. 
Dat werkte bij een goed functionerende economie. 

Bij de Grote Financiële Crisis (2008) en de daar op volgende Eurocrisis (2009-2010) ging het echter mis. De economie ging achteruit. Het BBP zakte in waardoor de staatsschulden van een aantal landen niet meer voldeed aan de normen van het Stabiliteits- en Groeipact (SGP). Dat kwam niet zozeer omdat het bedrag van de staatsschuld zoveel was gestegen. Maar omdat het BBP daalde, steeg het percentage van de staatsschuld en voldeed in veel gevallen niet meer aan de normen. 

De stemming op de kapitaalmarkt werd nerveus. Zouden de landen nog wel in staat zijn hun leningen af te lossen? Dat maakte de handelaren op de kapitaalmarkt kopschuw en de rentes liepen op. De door de Europese Commissie, de ECB en het IMF opgelegde maatregelen maakten het alleen maar erger. Door de verplichte bezuinigingen op overheidsuitgaven kregen burgers en bedrijven het steeds zwaarder, het BBP zakte verder in en de overschrijding van de SGP-norm werd erger. Griekenland en een aantal andere landen zaten in zwaar weer en omdat Noord-Europese banken behoorlijk veel staatsobligaties van deze landen hadden gekocht, dreigden ook deze door het ijs te zakken. 

Totdat in 2012 Mario Draghi ingreep. 

In deze bijdrage probeer ik de essentie van de staatsfinanciën uit leggen. Uiteraard zal ik daarbij zeer veel details moeten weglaten. Zo ga ik bijvoorbeeld slechts beperkt in op werking van het banksysteem. Ook het buitenland heb ik buiten beschouwing gelaten. Ik probeer uit te leggen hoe de overheid het voor elkaar krijgt dat er gemeenschappelijke voorzieningen als ziekenhuizen en spoorwegen worden aangelegd en wat de rol van geld daarbij is. Omdat ik daarbij onder andere beweer dat de overheid zijn eigen geld maakt dat vervolgens uitgeeft in de maatschappij, komen bij sommigen misschien angstvisioenen van ongebreidelde inflatie naar boven. Daarom zal ik ook daarop ingaan. Ook het fenomeen van de staatsobligaties komt kort aan bod. Deze uitleg volgt de zienswijze van de Modern Monetary Theory.

Het is twee dagen na de verkiezingen. Ik ben nog niet bijgekomen van de schok. Een monsterzege van de PVV. GroenLinks|PvdA zijn weliswaar de 2e partij geworden in aantal zetels, maar zullen toch geen deuk in een pakje boter kunnen slaan. Het totaal aantal stemmen op linkse partijen lijkt flink verminderd. Veel kiezers die bij de vorige tweedekamerverkiezingen op D66 (Kaag?) hebben gestemd, hebben nu de vakjes van NSC en zelfs PVV gekleurd. Het lijkt erop dat ze de vorige keer uit onvrede met de VVD op een partij aan de linkerzijde van de VVD hebben gestemd en nu juist op partijen rechts van de VVD. 

​De voormalige coalitiepartijen zijn (samen) de helft van hun zetels kwijt. Een harde afrekening door de kiezers - waarschijnlijk mensen die zich zeer kwetsbaar voelen. Decennialang is de maatschappij verschraald. Voorzieningen zijn weggevallen meer en meer werd aan de mensen zelf overgelaten, zonder dat hun middelen in voldoende mate meegroeiden. Met de recente inflatie, veroorzaakt door de plotselinge explosie van energie-en voedsel prijzen als gevolg van de oorlog in Oekraïne, is de positie van veel mensen ineens sterk verslechterd. Het 'precariaat' - de groep mensen die slechts met moeite kan rondkomen - is sterk vergroot. Steeds meer hoor je dat zelfs mensen met een betaalde baan steeds moeilijker kunnen rondkomen. Het beroep op voedselbanken wordt steeds groter. Dat zoveel mensen af­hankelijk zijn van een van de velen toeslagen zie ik als een collectief brevet van onvermogen!

Vind je het gek dat veel mensen ten einde raad zijn, meer en meer geneigd zijn om de schuld aan migranten te geven en een riskante proteststem hebben uitgebracht? Maar hoe is het zover gekomen en hoe keren we deze tendens? 

Ingezonden brief in het Financieele Dagblad door Chiel Harmsen n.a.v. column van Bartjens in FD 4-11-2023
​
In zijn column van afgelopen zaterdag vertelt Bartjens over het spel Monopoly dat in deze herfstige dagen bij hem gespeeld wordt. Onder meer schrijft hij dat in het spel "tal van kernbegrippen uit de micro-economie" toegepast worden. Hoe, wordt in zijn column verder beschreven.
​
Ik wil er graag op wijzen dat ook macro-economische begrippen in het Monopoly spel zijn ingebouwd, ook al zullen de spelers niet altijd doorhebben dat het in de echte wereld ook zo werkt. Zo begint het spel ermee dat de bank geld uitdeelt aan de spelers. Later in het spel betalen spelers geld terug aan de bank, bijvoorbeeld als iemand een Algemeen Fonds kaartje trekt waarop staat dat deze belasting moet betalen. Zo is het in wezen ook met de staatsfinanciën. Eerst brengt de staat geld in omloop - door bijvoorbeeld aannemers te betalen die in opdracht van de staat een ziekenhuis bouwen - daarna wordt (een deel van) dat geld weer weer uit de economie gehaald doormiddel van belastingen.
Een andere overeenkomst is dat de bank van Monopoly niet failliet kan gaan. Het zou weliswaar kunnen voorkomen dat alle voorgedrukte geldbiljetten in het spel zijn opgenomen en dat de kas van bank leeg is. Voor die situatie staat in de spelregels dat de bankbeheerder zelf biljetten mag maken en dat deze door de spelers geaccepteerd moeten worden. In de echte wereld geldt net zo dat een monetair soevereine staat - denk bijvoorbeeld aan Amerika of Japan maar ook aan de Euro-landen als geheel - niet failliet hoeft te gaan, omdat het altijd zelf geld kan uitgeven.
Voor meer achtergronden hierover verwijs ik graag naar de publicaties over Modern Monetary Theory, bijvoorbeeld het boek van Stephany Kelton: The Deficit Myth. 

Nu er een nieuwe EU-Commissaris wordt benoemd om de uitvoering van de Europese Green Deal ter hand te nemen, is het een goed moment om even terug te kijken naar de wijze waarop de VS hun deelname aan de Tweede Wereldoorlog financierden. De maatschappij schakelde over op een oorlogseconomie. Amerikaanse bedrijven kregen de opdracht om grote hoeveelheden materieel, medicijnen, munitie, etc. te produceren. Deze goederen - ongeveer de helft van de Amerikaanse nationale productie -  kwam niet terecht op de Amerikaanse markt maar was voor het leger.
​
Ook nu moet er een krachttoer worden geleverd: de omschakeling naar een duurzame en ecologisch verantwoorde wijze van produceren en consumeren. Daar is veel voor nodig dat er nu nog niet is, zoals waterstoffabrieken en een uitgebreid en goedlopend openbaar vervoer, maar ook geïsoleerde woningen en gebouwen, warmtepompen, elektrische (vracht)auto's, een solide elektriciteitsnet en een heel andere landbouw.

In het FD van zaterdag 19 augustus 2023 staat een essay van Javier Carbonell (associate teacher bij het Institut d’études politiques in Parijs) in het FD (Met een ‘staatserfenis’ heeft elke jongere een kans op een goede start (fd.nl)). Door verschillende mensen in verschillende landen zijn de afgelopen jaren voorstellen naar voren gebracht die erop neerkomen om jongeren bij het bereiken van een bepaalde leeftijd, bijvoorbeeld 18 jaar, een eenmalige uitkering te geven, waarmee ze een goede start kunnen maken in hun zelfstandige leven. Deze startbonus is vooral bedoeld als steun in de rug voor jongeren die tot dan niet de wind in de rug hebben gehad en juist te leiden hebben onder de kansenongelijkheid. Een bekend voorbeeld van zo'n plan is de 'jubelton voor iedereen' van Sander Schimmelpenninck in zijn boekje 'Sander en de brug'. Hij stelt zelfs voor om jongeren een ton te geven. Bij andere plannen zijn de bedragen eerder rond de 20 duizend euro. Ook de bestedingsmogelijkheden en de financiering zijn soms verschillend. Ik ben blij met de erkenning dat er een scheefgroei is ontstaan in de maatschappij en dat reparatie nodig is.

De Duitse econoom Maurice Höfgen heeft op zijn Substack-kanaal onlangs ook gereageerd op een soortgelijk Duits voorstel (Das Grunderbe ist schlechter als sein Ruf (substack.com)). Hij constateert dat zo’n eenmalige uitkering niet meer is dan een doekje voor het bloeden – geen structurele oplossing voor de onderliggende oorzaken van de scheefgroei. “Waarom moet een kind eerst 18 jaar in armoede opgroeien, voordat het eenmalig 20 duizend Euro krijgt als tweede kans in het leven?”.  Pak liever de onderliggende problemen aan op het gebied van scholing, gezondheidszorg en wonen.